Οι εκκλησίες του Μυστρά

Στον αρχαιολογικό χώρο του Μυστρά δεσπόζουν 7 σημαντικές εκκλησίες.
Η Κάτω Χώρα περιλαμβάνει σπουδαία μοναστήρια με εξαιρετικές τοιχογραφίες και εικόνες, σημαντικό αριθμό παρεκκλησίων, αρχοντικά, οικίες αλλά και εργαστήρια, κρήνες, στέρνες και κτίσματα άλλων χρήσεων.
real-sparta
 

Ο Άγιος Δημήτριος (Μητρόπολη) , ιδρύθηκε πιθανότατα από τον Μητροπολίτη Ευγένιο γύρω στο 1270, ανακαινίστηκε το 1291, από τον Μητροπολίτη Νικηφόρο Μοσχόπουλο και τον αδελφό του Ααρών και πήρε την τελική του μορφή κατά τον 15ο αιώνα από τον Μητροπολίτη Ματθαίο. Πρόκειται για τον παλαιότερο ναό στο Μυστρά, που από την ανοικοδόμησή του έως και τα πρώτα χρόνια μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας από τους Τούρκους αποτέλεσε τον Μητροπολιτικό ναό της πόλης και έδρα του Μητροπολίτη Λακεδαιμονίας. Η εκκλησία στη σημερινή της μορφή ανήκει στο λεγόμενο ''μικτό τύπο του Μυστρά'', που συνδυάζει την τρίκλιτη βασιλική στο ισόγειο και τον πεντάτρουλο σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό στο υπερώο, με τρεις τρίπλευρες αψίδες ανατολικά.

Εδώ πραγματοποιήθηκε το 1449, κατά την παράδοση, η στέψη του τελευταίου αυτοκράτορα του Βυζαντίου, Κωνσταντίνου ΙΑ΄ Παλαιολόγου, μέχρι τότε Δεσπότη του Μυστρά. Ο γλυπτός διάκοσμος του ναού εμφανίζει ποικιλία ως προς το ύφος και την εποχή. Ξεχωρίζουν το κτιστό τέμπλο, που πήρε τη σημερινή του μορφή πιθανότατα το 18ο αιώνα, τα δύο προσκυνητάρια με ανάγλυφα σχέδια , το γείσο, της εποχής του Μητροπολίτη Ματθαίου, με σχέδια σκαλισμένα σε πορώδη πέτρα, τα θωράκια στο διάζωμα του υπερώου, ενώ αξιοπρόσεκτος είναι ο ανάγλυφος δικέφαλος αετός των Παλαιολόγων στο δάπεδο, κάτω από τον τρούλο.

Ποικιλία ως προς την τεχνοτροπία εμφανίζουν οι εξαιρετικές τοιχογραφίες του ναού, (τελευταίο τέταρτο 13ου-αρχές 14ου αι.) που σε μεγάλο βαθμό οφείλονται στον Μητροπολίτη Νικηφόρο. Το συγκρότημα της Μητρόπολης συμπληρώνουν κτίρια που προστέθηκαν μεταγενέστερα: το πυργόμορφο καμπαναριό (στη νοτιοανατολική γωνία του ναού), η στοά με τους πεσσούς και τις καμάρες στη δυτική πρόσοψη, μια δεύτερη στοά στη βόρεια πλευρά, απ' όπου η θέα προς την κοιλάδα του Ευρώτα είναι εξαιρετική, καθώς και η όμορφη βόρεια αυλή με τα τόξα και τα διώροφα κτίρια, έργα του μητροπολίτη Ανανία, ο οποίος, σφαγιάστηκε από τους Οθωμανούς το 1760. Το σημείο όπου μαρτύρησε, έξω από τη Μητρόπολη, είναι περιφραγμένο με κιγκλίδωμα.
 
real-sparta
 

Η Ευαγγελίστρια , βρίσκεται στο καλντερίμι που οδηγεί από τη Μητρόπολη στη Μονή Βροντοχίου. Πρόκειται για ένα μικρό μονώροφο δίστηλο ναό, σταυροειδή εγγεγραμμένο με τρούλο, με χαρακτηριστικό πλατύ νάρθηκα και γυναικωνίτη. Χρονολογείται στα τέλη του 14ου - αρχές του 15ου αι. Ανατολικά απολήγει σε τρεις αψίδες, πεντάπλευρη τη μεσαία και τρίπλευρες τις πλάγιες. Εσωτερικά ο ναός κοσμείται με κτιστό τέμπλο.

Η Ωραία Πύλη διατηρεί το περιθύρωμά της, με δυτικές επιδράσεις, θυμίζοντας αντίστοιχα βενετικού τύπου παραδείγματα σε ναούς της Κρήτης. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο γλυπτός διάκοσμος στο εσωτερικό του, στον οποίο ξεχωρίζουν τα σκαλισμένα κυβικά κιονόκρανα. Ο περίβολος του ναού χρησίμευε ως νεκροταφείο.
 
real-sparta
 

Οι Άγιοι Θεόδωροι . Ο ναός των Αγίων Θεοδώρων κτίστηκε την περίοδο 1290-1295 και είναι ο δεύτερος παλαιότερος μετά τη Μητρόπολη. Υπήρξε το πρώτο καθολικό της μονής Βροντοχίου και, σύμφωνα με επιγραφή, κτήτορές του ήταν ο Δανιήλ, ηγούμενος μέχρι το έτος 1290, και ο Παχώμιος, μοναχός και μετέπειτα ηγούμενος. Αρχιτεκτονικά, ο ναός των Αγίων Θεοδώρων ανήκει σε απλοποιημένη μορφή του σύνθετου οκταγωνικού σταυροειδούς εγγεγραμμένου τύπου.

Κύριο χαρακτηριστικό του είναι ότι ο μεγάλος τρούλος στηρίζεται σε οκτώ τόξα που στην κάτοψη σχηματίζουν οκτάγωνο. Διαφοροποιείται από τα παλαιότερα παραδείγματα του τύπου, επειδή τα δύο δυτικά στηρίγματα δεν ήταν πεσσοί, αλλά κίονες, οι οποίοι, όμως, σήμερα, κατά τις αναστηλωτικές εργασίες έχουν αντικατασταθεί με κτιστούς πεσσούς. Στα δυτικά, κατά τον 14ο αιώνα, προστέθηκαν ο νάρθηκας και δύο πυργόσχημα παρεκκλήσια. Στα τέλη του 19ου αιώνα ο ναός ήταν σε ερειπιώδη κατάσταση και το 1930 ανακατασκευάστηκε το ανώτερο μέρος του τρούλου του. Το εσωτερικό του ναού διακοσμείται με εντυπωσιακές τοιχογραφίες που σώζονται αποσπασματικά και χρονολογούνται στα τέλη του 13ου αιώνα. μεταξύ των οποίων και προσωπογραφία του αυτοκράτορα Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου (1423). Εδώ βρίσκεται και ο τάφος του δεσπότη του Μυστρά Θεόδωρου Α΄ Παλαιολόγου.
 
real-sparta
 

Η Οδηγήτρια (Αφεντικό) , ολοκληρώθηκε ανάμεσα στα έτη 1310-1320 από τον μοναχό Παχώμιο και έγινε το νέο καθολικό της μονής Βροντοχίου. Η πρώτη γραπτή μαρτυρία για τον ναό της Οδηγήτριας γίνεται σε κώδικα που αφιέρωσε στη μονή, τα έτη 1311-1312, ο μητροπολίτης Λακεδαιμονίας Νικηφόρος Μοσχόπουλος, ενώ η ονομασία Αφεντικό φαίνεται ότι καθιερώθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα. Στο Αφεντικό εφαρμόσθηκε για πρώτη φορά η ολοκληρωμένη μορφή του λεγόμενου «μικτού» ή «τύπου του Μυστρά», που αποτέλεσε αργότερα πρότυπο για την Παντάνασσα και τη μετασκευή του ιερού ναού του Αγίου Δημητρίου. Πρόκειται για διώροφο αρχιτεκτονικό τύπο, που συνδυάζει τη διάταξη της τρίκλιτης βασιλικής στο ισόγειο και του πεντάτρουλου σύνθετου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού στον όροφο. Διώροφος είναι επίσης και ο νάρθηκας στα δυτικά, στο μέσο του οποίου υψώνεται ένας ακόμη τρούλος.

Στον όροφο σχηματίζεται διάδρομος, ο οποίος διατρέχει σε ολόκληρο το μήκος τα πλαϊνά κλίτη και τον νάρθηκα. Τον αρχιτεκτονικό αυτό τύπο κατά κάποιο τρόπο επέβαλε το αυτοκρατορικό τυπικό της Κωνσταντινούπολης, που επικράτησε στον λόφο μετά την ίδρυση του δεσποτάτου του Μορέως, το 1349, και προέβλεπε ότι ο δεσπότης και οι άρχοντες παρακολουθούσαν τη Θεία Λειτουργία απο τα υπερώα. Αρχικά ο ναός είχε δύο πύργους-παρεκκλήσια προσκολλημένα στη βόρεια και στη νότια άκρη του νάρθηκα, τα οποία περιβάλλονταν από στοές. Αργότερα, στο β΄ μισό του 14ου αιώνα, προστέθηκαν το βορειοανατολικό και το νοτιονατολικό παρεκκλήσιο και κτίστηκε με τοίχο η νότια στοά. Στο βορειοδυτικό παρεκκλήσιο του νάρθηκα βρίσκονται οι τάφοι του κτήτορα Παχωμίου και του δεσπότη Θεοδώρου Α΄ Παλαιολόγου. Στη νοτιοδυτική γωνία του ναού υψώνεται τετραώροφο κωδωνοστάσιο. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί και αργότερα παρέμεινε ερειπωμένος. Στο εσωτερικό του διατηρούνται αποσπασματικά τοιχογραφίες του πρώιμου 14ου αιώνα που εικονίζουν ευαγγελικές σκηνές, αλλά και μεμονωμένες μορφές της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης. Η αφιέρωση του ναού στο όνομα της Οδηγήτριας, η αρχιτεκτονική του, η τοιχοποιία του, η διάρθρωση των εξωτερικών του επιφανειών και η εξαιρετική ποιότητα του εσωτερικού του διακόσμου τον συνδέουν με την καλλιτεχνική παράδοση της Κωνσταντινούπολης.

Οι δύο αυτές επιβλητικές εκκλησίες (Αγίοι Θεοδώροι και Οδηγήτρια) είναι από τις ωραιότερες του Μυστρά και όπως αναφέρθηκε, αποτέλεσαν καθολικά του αρχαιότερου και μεγαλύτερου μοναστηριού του Μυστρά, της φημισμένης Μονής Βροντοχίου, που ιδρύθηκε στα τέλη του 13ου αιώνα και υπαγόταν στον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως. Η μονή Βροντοχίου διέθετε μεγάλο πλούτο και πολλά προνόμια και αποτέλεσε το κέντρο της πνευματικής ζωής του Μυστρά. Είχε μία από τις πλουσιότερες και σπουδαιότερες βιβλιοθήκες και ήταν τόπος όπου δίδαξαν σπουδαίες προσωπικότητες, όπως ο Πλήθων.
 
real-sparta
 

Η Αγία Σοφία , στη συνοικία των παλατιών, ταυτίζεται με το καθολικό της πατριαρχικής Μονής του Ζωοδότη Χριστού, που ίδρυσε στα μέσα του 14ου αιώνα ο πρώτος Δεσπότης του Μυστρά Μανουήλ Καντακουζηνός, του οποίου τα μονογράμματα διαβάζονται στα επίκρανα των δυτικών κιόνων. Επί Τουρκοκρατίας μετατράπηκε σε τζαμί.

Ο ναός ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του δίστυλου σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο ναού, με τρεις τρίπλευρες εξωτερικά αψίδες ανατολικά, νάρθηκα δυτικά και δύο στοές βόρεια και δυτικά, από τις οποίες διατηρείται η πρώτη και το βόρειο τμήμα της δεύτερης. Σύγχρονά του είναι το ταφικό παρεκκλήσι με την υπόγεια κρύπτη ανατολικά της βόρειας στοάς, το τριώροφο καμπαναριό δυτικά και η άλλοτε διώροφη Τράπεζα βορειοδυτικά της εκκλησίας, ενώ μεταγενέστερες προσθήκες αποτελούν τα τρία παρεκκλήσια στη νότια πλευρά του.

Από το αρχικό εικονογραφικό πρόγραμμα του καθολικού σώζεται καλύτερα ο ένθρονος Παντοκράτορας στην κόγχη του Ιερού, ενώ στα ανατολικά παρεκκλήσια, ο ζωγραφικός διάκοσμος διατηρείται σχεδόν στο σύνολό του.Την επιμελημένη διακόσμηση του εσωτερικού του ναού συμπληρώνουν οι δύο κίονες στα δυτικά και το επιστύλιο του τέμπλου του 12ου αιώνα. Στην Αγία Σοφία, έχουν ταφεί πολλά μέλη της άρχουσας τάξης του Μυστρά. Σε τάφο της βόρειας στοάς βρέθηκε το μεταξωτό γυναικείο φόρεμα αρχόντισσας των αρχών του 15ου αιώνα, που εκτίθεται στο μουσείο του Μυστρά.
 
real-sparta
 

Η Περίβλεπτος . Καθολικό μονής αφιερωμένης στην Παναγία, που κτίστηκε στα μέσα του 14ου αιώνα πιθανότατα από τον πρώτο Δεσπότη του Μυστρά Μανουήλ Καντακουζηνό και τη σύζυγό του Isabelle de Lusignan. Ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του δίστυλου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με τρεις πενταγωνικές εξωτερικά αψίδες στο Ιερό και είσοδο στη βόρεια πλευρά. Ο πλάγιος νάρθηκας στη νότια πλευρά του ναού, το σπηλαιώδες παρεκκλήσι της αγίας Αικατερίνης στη δυτική και τα δύο συνεχόμενα παρεκκλήσια στην ανατολική αποτελούν μεταγενέστερες προσθήκες.

Από το γλυπτό διάκοσμο του ναού σώζεται ο κοσμήτης του τέμπλου στο διακονικό, το τοξωτό προσκυνητάρι στο νότιο πεσσό, που πιθανότατα αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη, καθώς και ανάγλυφα επίκρανα στο βόρειο πεσσό και στις παραστάδες, κοσμημένα με φυτικά και γεωμετρικά μοτίβα. Το εικονογραφικό πρόγραμμα, του γ΄ τέταρτου του 14ου αιώνα, που αναπτύσσεται σε όλες τις επιφάνειες του κυρίως ναού και του Ιερού, αν και αποτελεί έργο τεσσάρων ζωγράφων, χαρακτηρίζεται από αξιοσημείωτη ενότητα και υψηλή καλλιτεχνική ποιότητα. Τα χαρακτηριστικά αυτά καθιστούν τις τοιχογραφίες στην Περίβλεπτο ως ένα από τα σπουδαιότερα ζωγραφικά σύνολα της υστεροβυζαντινής ζωγραφικής, καθώς, μάλιστα, δεν σώζονται ανάλογα σύνολα σε μνημεία της ίδιας εποχής στην πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, την Κωνσταντινούπολη.
 
real-sparta
 

Η Παντάνασσα , αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα μνημεία του α΄ μισού του 15ου αιώνα και είναι το μοναδικό μοναστήρι στον αρχαιολογικό χώρο το οποίο εξακολουθεί να λειτουργεί μέχρι και σήμερα. Iδρυτής του καθολικού και της μονής ήταν ο Iωάννης Φραγκόπουλος, υψηλόβαθμος αξιωματούχος του Δεσποτάτου του Μυστρά. Τα εγκαίνια της μονής πραγματοποιήθηκαν τον Σεπτέμβριο του 1428. O ναός της Παντάνασσας αποτελεί την τελευταία χρονολογικά εκκλησία που χτίστηκε κάτω από τα τείχη της Άνω Πόλης και κατέχει περίοπτη θέση, στο κεντρικό σημείο της ανατολικής πλαγιάς του λόφου.

Αποτελεί το καλύτερα διατηρημένο μνημείο του Μυστρά. Ανήκει στο μικτό τύπο του Mυστρά, είναι δηλαδή τρίκλιτη βασιλική στο ισόγειο και ναός σύνθετος σταυροειδής με τρούλο στον όροφο. Έντονες είναι οι φραγκικές επιδράσεις στην αψίδα, με γοτθικά τόξα να περιβάλλουν μονόλοβα παράθυρα, στο ψηλό καμπαναριό, όπου τα τρίλοβα ανοίγματα του πλαισιώνονται από ένα μεγάλο "σπασμένο" γοτθικό τόξο, και στον ψηλό τρούλο της οροφής, που συνοδεύεται από τέσσερις μικρούς πύργους. Ο ναός είναι το κτίσμα του Μυστρά με τις ισχυρότερες δυτικές επιρροές. Σημαντικές για το κτηριακό συγκρότημα ήταν οι ανοιχτές στοές του (σήμερα σώζεται μόνο μία).

Τα γλυπτά του ναού, που ποικίλλουν ως προς την τεχνοτροπία, παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν τα κιονόκρανα, τα επιθήματα και η πύλη που οδηγεί από το νάρθηκα στο ναό. Οι τοιχογραφίες των θόλων και των υπερώων της Παντάνασσας (1430) έχουν υψηλή ποιότητα και ξεχωρίζουν για τη δύναμη του χρώματος και την κίνηση που τις διακρίνει. Οι τοιχογραφίες του ισογείου είναι μεταγενέστερες (17ος-18ος αι.) και διαφοροποιούνται ως προς το ύφος και την καλλιτεχνική αξία. Στην Παντάνασσα βρίσκονται και οι τάφοι της δέσποινας Κλεόπα Μαλατέστα και της Θεοδώρας, της συζύγου του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου ΙΑ΄ Παλαιολόγου.
 
 
Σήμερα
 
Φωτογραφίες