Το αρχαίο θέατρο
Το αρχαίο θέατρο είναι έργο των πρώιμων ρωμαϊκών χρόνων και υπήρξε από τα μεγαλύτερα της Αρχαίας Ελλάδας. Από το θέατρο σήμερα διασώζεται η ορχήστρα, τα αναλήμματα και τμήμα του κοίλου. Στην κατασκευή του διακρίνονται δύο φάσεις, με την πρώτη να χρονολογείται στην ύστερη ελληνιστική περίοδο. Η μνημειώδης κατασκευή του καταλαμβάνει έκταση δεκατεσσάρων στρεμμάτων. Η χωρητικότητά του έφτανε τους 16.000 θεατές και ήταν χτισμένο σε δύο διαζώματα. Το κοίλο του θεάτρου που είχε άνοιγμα 140 μέτρα χτίστηκε περί το 30-20 π. Χ., με λευκό μάρμαρο και υποστηριζόταν από δύο αναλημματικούς τοίχους, στα νότια. Στην κορυφή του υπήρχε περιμετρική στοά για προστασία των θεατών από τις καιρικές συνθήκες. Η αρχική του σκηνή ήταν ξύλινη και κινητή ενώ στην ιστορική του πορεία αργότερα, το θέατρο απέκτησε μόνιμη. Η πεταλόσχημη ορχήστρα του θεάτρου, διαμέτρου 25 μ. ήταν στρωμένη με κόκκινες – λευκές μαρμάρινες πλάκες, δίνοντας ένα εντυπωσιακό αισθητικά αποτέλεσμα. Στο ανατολικό ανάλημμα αναγράφονταν τα ονόματα των αρχόντων της Σπάρτης στους ρωμαϊκούς χρόνους.
Ιερό της Χαλκιοίκου Αθηνάς
Τα κατάλοιπα του ιερού της Αθηνάς Χαλκιοίκου, του μακροβιότερου και πιο σημαντικού ιερού που μαρτυρείται στην περιοχή της ακρόπολης και της αγοράς της αρχαίας Σπάρτης, σώζονται στην κορυφή του λόφου της ακρόπολης, πάνω από το κοίλο του θεάτρου, και ήρθαν στο φως στις αρχές του 20ού αιώνα από τη σκαπάνη της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής.
Η σύνδεσή του με τον μυθικό βασιλιά Τυνδάρεω, πατέρα της ωραίας Ελένης και των Διοσκούρων, και με το νομοθέτη Λυκούργο είναι δηλωτική της παλαιότητας του ιερού. Οι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν τη θεά ως «Πολιούχο» και ως «Χαλκίοικο». Σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη, το όνομα Χαλκίοικος οφείλεται στην επένδυση των εσωτερικών τοίχων του ναού με φύλλα χαλκού που έφεραν μυθολογικές παραστάσεις, τις οποίες περιγράφει ο περιηγητής Παυσανίας. Τόσο η χάλκινη διακόσμηση του ναού όσο και το χάλκινο λατρευτικό άγαλμα της θεάς ήταν έργα του Σπαρτιάτη καλλιτέχνη Γιτιάδα, ο οποίος ανακαίνισε το ιερό, πιθανότατα κατά τα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ.
Η λατρεία στο ιερό της Αθηνάς Χαλκιοίκου ήταν στενά συνδεδεμένη και με τη δημόσια και στρατιωτική ζωή της πόλης. Το τέμενος της πολιούχου θεάς ήταν ο τόπος συγκέντρωσης των στρατεύσιμων ανδρών και ο τελικός προορισμός της πομπής των νεαρών ενόπλων Σπαρτιατών, ενώ επιλεγόταν και για την προβολή επιτυχιών, όχι μόνο στη μάχη αλλά και στα διάφορα αγωνίσματα. Στην περιοχή του ιερού βρέθηκε και ένα μοναδικό και εμβληματικό έργο της λακωνικής γλυπτικής, ο μαρμάρινος κορμός οπλίτη, που σήμερα εκτίθεται στο Μουσείο της Σπάρτης (480–470 π.Χ.) και ο οποίος έχει ταυτιστεί με το βασιλιά της Σπάρτης Λεωνίδα που έπεσε στις Θερμοπύλες, ενώ κατά ορισμένους μελετητές πιθανόν να αποτελούσε μέρος ενός γλυπτικού συμπλέγματος του ιερόυ της Αθηνάς.
Το ιερό της Αθηνάς Χαλκιοίκου έχει συνδεθεί και με δραματικές στιγμές της σπαρτιατικής ιστορίας, καθώς εκεί ζήτησε καταφύγιο ο νικητής της μάχης των Πλαταιών (479 π.Χ.) Παυσανίας, όταν κατηγορήθηκε από τους Εφόρους για μηδισμό και προδοσία και καταδιώχθηκε. Σύμφωνα με τον ιστορικό Θουκυδίδη, οι Έφοροι, αφού αφαίρεσαν τη στέγη του οικήματος στο οποίο είχε καταφύγει, τον εγκλώβισαν και τον άφησαν να πεθάνει, σύροντάς τον εκτός του ιερού περιβόλου λίγο πριν αφήσει την τελευταία του πνοή για να μη μολυνθεί ο χώρος.